Το οικοδομικό πρόγραμμα που λάμπρυνε την
Αθήνα
Η Αθήνα, η
πλουσιότερη και σημαντικότερη πόλη της αρχαιότητας δέσποζε στον ελληνικό κόσμο,
εξαιτίας ενός μεγαλόπνοου οικοδομικού προγράμματος που επιχειρήθηκε κατά το
δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. από τον Περικλή και που έμελλε να
αποτελέσει πρότυπο αισθητικής τελειότητας σε γενεές αρχιτεκτόνων, αποσπώντας το
γενικό θαυμασμό.
Κατά την ελληνική αρχαιότητα τα
σπουδαιότερα επιτεύγματα της αρχιτεκτονικής συνδέονταν άμεσα με την εξυπηρέτηση
των κατά τόπων καθεστώτων (αριστοκρατικών – τυραννικών – δημοκρατικών) αφού
κατέτειναν στην έξαρση του καθεστωτικού χαρακτήρα της εξουσίας, εξυπηρετώντας
παράλληλα τις λατρευτικές και κοσμικές ανάγκες της κοινότητος. Η αθηναϊκή
δημοκρατία υπήρξε, επίσης, στενά συνδεδεμένη με την πολιτική σημειολογία των
δημόσιων μνημειακών κατασκευών, αφού μερικά από τα δημόσια μνημεία είχαν καθαρά
πολιτικό χαρακτήρα˙ ενώ η εκτέλεσή των, αποφασιζόταν με ψηφίσματα του δήμου.
Ο συνολικός όγκος των έργων, η
κατασκευαστική ένταση και η χρηματοδότησή των, αποτελούσαν τρία ποσοτικά
κριτήρια, η έξαρση των οποίων παρατηρείται κυρίως κατά τη δεύτερη (οικοδομικό
πρόγραμμα ανεγέρσεως μνημείων άρρηκτα συνδεδεμένο για πολλούς με τον Περικλή)
και την τέταρτη περίοδο, 449-404 και 350-322 π.Χ. αντίστοιχα. Να σημειώσουμε σε
αυτό το σημείο πως, ιδιαιτέρως η περίοδος της απόλυτης κατασκευαστικής έξαρσης,
δηλαδή μεταξύ των ετών 449 και 404 π.Χ. και η ανέγερση μνημείων τέτοιας
ποιότητας τροφοδότησε το πολιτισμικό επίπεδο των Αθηναίων και όσων
επισκέπτονταν το αθηναϊκό κράτος, ενώ συνετέλεσε ώστε η Πόλις να αποκτήσει
εξέχουσα θέση ως οικονομική, πολιτική, στρατιωτική και ηγεμονική δύναμη στον
μέχρι τότε γνωστό αρχαίο κόσμο. Ισχυρό πολιτικό μήνυμα, επιπλέον, αποτελούσε η
υπεροχή του δημοκρατικού της πολιτεύματος από άποψη αρχών και θεσμών. Και αυτήν
ακριβώς την περίοδο – ορόσημο για την πόλη της Αθήνας, η οποία βρίσκονταν στο
αποκορύφωμα του πλούτου της και της δυνάμεώς της, με την ηγεμονία της
αναμφισβήτητη και στέρεη, επιθυμούσαν διακαώς η αθηναίοι πολίτες να ανακτήσουν
έπειτ’ από κάθε εξωτερική απειλή και έναν καταστροφικό δι’ αυτήν πόλεμο. Η
βούληση της δημοκρατικής πλειοψηφίας των Αθηναίων να βεβαιώσουν την αναγέννηση
της δημοκρατίας δια μέσου νέων οικοδομικών έργων, μισόν αιώνα αργότερα από το
θεάρεστο και μεγαλόπνοο οικοδομικό πρόγραμμα που εγκαινίασε τότε ο δημοκρατικός
τους ηγέτης, τονίζει την αξιοπρόσεκτη σπουδή των, για τη διαιώνιση του
αθηναϊκού μεγαλείου.
Προτού εστιάσουμε στη σύσταση και τη
δομή του μεγαλόπνοου οικοδομικού προγράμματος του Περικλή και κατά πόσο «πολεμήθηκε»
από τους ηγέτες της αριστοκρατικής αντιπολίτευσης για πολιτικούς σκοπούς,
αναφέρουμε τα λαμπρότερα, φιλοδοξότερα και σημαδιακότερα μνημεία που
οικοδομήθηκαν στην Αττική γη σε αυτήν την περίοδο:
Ακρόπολη
Αθηνών
- Λατρευτικά μνημεία: Παρθενών, Ναός της Αθηνάς Νίκης, Ερέχθειον, Στοά του Ασκληπιείου, Στοά της Βραυρωνίας Αρτέμιδος, Ναός κοντά στον Ιλισό˙
- Κοσμικά κτίσματα: Χαλκοθήκη, Προπύλαια, Ωδείο και Διονυσιακό θέατρο.
Αγορά
- Λατρευτικά κτίσματα: Ναός του Ηφαίστου (γνωστόν και ως Θησείον), Ναός του Δελφινίου
Απόλλωνος, Ναός του Άρεως˙
- Ιερά κτίσματα: Στοά
Ελευθερίου Διός˙
- Κοσμικά κτίσματα: νέο Βουλευτήριον, Στρατηγείον, νότια Στοά.
Δήμοι εκτός
άστεως
- Άλλα λατρευτικά και ιερά κτίσματα όπως: Ναός του Ποσειδώνος στο Σούνιο, του
Άρεως στις Αχαρνές, Στοά των Άρκτων στη Βραυρώνα κ.α.
Το ζητούμενο ιστορικό πλαίσιο εις ό,τι αφορά την επώαση ενός τέτοιου
οικοδομικού προγράμματος μας οδηγεί στη δεκαετία 462-452 π.Χ. όπου απ’ τη μια
μεριά ο Περικλής προχώρησε σε ριζοσπαστικές δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και απ’
την άλλη, έλαβαν χώρα μια σειρά από αλλεπάλληλες κρίσιμες αναμετρήσεις για το
αθηναϊκό κράτος με αρκετά επικίνδυνους εξωτερικούς εχθρούς. Άλλοι πάλι
ιστορικοί θεωρούν ως περίοδο ενσαρκώσεως του μεγαλόπνοου σχεδίου του Περικλή,
την ειρήνη μεταξύ Αθηναίων και Μεγάλου Βασιλέα, γεγονός σύγχρονο με την αρχή
του προγράμματος που όμως, δεν ευσταθεί διότι μεταξύ συλλήψεως της ιδέας και
της θεμελιώσεως του πρώτου έργου, το πιθανότερο είναι πως πέρασε αρκετό χρονικό
διάστημα.
Κτίσματα της αρχαίας Αθήνας
οικοδομικοί
τύποι – αρχιτεκτονική χρήση
 |
| εικ.1 | Ακρόπολη Αθηνών |
Εστιάζοντας στην αρχιτεκτονική χρήση και στους οικοδομικούς τύπους των κτισμάτων της 1ης εικόνας που αναπαριστά την Ακρόπολη των Αθηνών, σημειώνουμε:
- Το πρόπυλο, μια μεγαλοπρεπής συχνά είσοδος στο ιερό. Έξοχο παράδειγμα συγκεκριμένου οικοδομικού τύπου είναι τα Προπύλαια της αθηναϊκής Ακροπόλεως (437 π.Χ.) όπου ανήκει στα κοσμικά κτίσματα της εποχής˙
- Τον Παρθενώνα ή ναό της Αθηνάς Παρθένου (447-432 π.Χ.), το λαμπρότερο επίτευγμα της αρχιτεκτονικής κατά την ελληνική αρχαιότητα. Αριστούργημα δωρικού ρυθμού και το σπουδαιότερο απ’ όλα τα ναϊκά οικοδομήματα της περιόδου. Οι αρμονικές αναλογίες του ναού και το «ανώτερο» αισθητικό αποτέλεσμα, υπήρξαν απόρροια: α. της πρωτοεφαρμοσμένης «χρυσής τομής», ένα συνδυαστικό σύστημα αναλογιών για τις σχέσεις των αρχιτεκτονικών μελών, β. της πρώτης χρήσεως στοιχείων του ιωνικού ρυθμού σε δωρικό ναό, κάτι που του προσέδωσε πρωτοφανή χάρη εν συγκρίσει με τους πιο βαρείς δωρικούς προκατόχους του και γ. για πρώτη φορά υπήρξε ρήξη με τη σχετική παράδοση και την μέχρι τότε αποκλειστικότητα των μυθολογικών θεμάτων στις ζωφόρους, με την απεικόνιση της πομπής των Παναθηναίων.
- Το ναό της Απτέρου Νίκης και το Ερεχθείο, επίσης ναϊκά κτίσματα και δύο από τις σημαντικότερες δημιουργίες του αττικού ιωνικού ρυθμού. Στο ναό δε της Αθηνάς Νίκης ή ναό της Απτέρου Νίκης, όπως ονομάστηκε επί ρωμαϊκής εποχής (επειδή φυλασσόταν το ξόανο της Αθηνάς Νίκης, της «απτέρου», δηλαδή χωρίς φτερά, για να μη φύγει ποτέ από την πόλη της Αθήνας), απεικονίζεται η μάχη των Πλαταιών στη ζωφόρο, ενδεικτικό των νεωτερισμών και των έλλογων παρεμβάσεων των αρχιτεκτόνων ώστε να επιτευχθεί το ανώτερο δυνατό αισθητικό αποτέλεσμα.
 |
| εικ. 2 | Θόλος, Παλαιό και Νέο Βουλευτήριο |
Στη 2η
εικόνα αναπαριστώνται η Θόλος,
το Παλαιό και Νέο Βουλευτήριο˙ κτίσματα της Αγοράς.
- Η Θόλος, λόγω του κυκλικού σχήματος ή Σκιάν καθώς παρομοιαζόταν με καπέλο ή ομπρέλα[6] κτίριο που εντασσόταν στο διοικητικό κέντρο της Αγοράς και σύμφωνα με τον Αριστοτέλη αποτελούσε την έδρα των πρυτάνεων της Βουλής των Πεντακοσίων˙
- Τα δύο Βουλευτήρια, παλαιό και νέο. Δύο κοσμικά κτίσματα στη δυτική πλευρά της Αγοράς που γειτνιάζουν με τη Θόλο και εξυπηρετούσαν τις συνελεύσεις της Βουλής, σχήματος Π ή ημικυκλίου (επηρεασμένα από το θέατρο). Το αρχαιότερο Βουλευτήριο δέχθηκε τη Βουλή των Πεντακοσίων, αμέσως μετά την κλεισθένεια μεταρρύθμιση, ενώ μετά την κατασκευή του νέου Βουλευτηρίου, το παλαιό χρησιμοποιήθηκε ως στέγη των κρατικών αρχείων.
 |
| εικ. 3 | Βασίλειος Στοά |
Τέλος, στη 3η
εικόνα απεικονίζεται η Βασίλειος Στοά, ένα από τα σημαντικότερα δημόσια
κτήρια της αθηναϊκής Αγοράς, δωρικού ρυθμού και έδρα του άρχοντος βασιλέως –
δεύτερου στην ιεραρχία της αθηναϊκής διοίκησης. Επίσης, αναφέρεται και ως τόπος φυλάξεως παλαιών νόμων της πολιτείας, χώρος
συνεστιάσεων πολιτών αλλά και, κάποιες συνεδριάσεις του Αρείου Πάγου που
διεξάγονταν μέσα στο έτος.
Του Δημήτρη Δικαίου
- Α.
Κουκουζέλη, «Τέχνη» στο: Ιω. Γιαννόπουλος και άλλοι, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β`: Σημαντικοί Σταθμοί του
Ελληνικού Πολιτισμού, Ε.Α.Π., Πάτρα 1999˙
- Σακελλαρίου
Μ. Β., Η Αθηναϊκή δημοκρατία,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999˙
- Camp, J., Η Αγορά της αρχαίας Αθήνας, Σύντομος Οδηγός, μτφρ. Ε. Μαραθάκη, Αμερικανική Σχολή Κλασικών
Σπουδών, Αθήνα 1990˙