Η αθηναϊκή δημοκρατία στα χρόνια του Περικλή
 |
| εικ.1 | Περικλής, 495-429 π.Χ. |
Ο Περικλής,
σύμφωνα με τα εγκώμια του μεγάλου ιστορικού Θουκυδίδη, για το πρόσωπό του και
το έργο του, «υπήρξε έξοχος χειριστής των μαζών: συγκρατούσε το λαό δίχως να
περιορίζει την ελευθερία του». Δε δίσταζε να προκαλέσει την οργή του, οδηγώντας
τον χωρίς κολακείες εκεί που νόμιζε ότι έπρεπε˙ διέθετε δηλαδή την τέχνη και τη
δύναμη να του αντιστέκεται. Έτσι όμως το πολίτευμα κατέληξε δημοκρατία κατ’
όνομα, ενώ στην πραγματικότητα ήταν «μοναρχία». Γι’
αυτό ακριβώς το πολίτευμα αυτού του δημοκρατικού «μονάρχη», συνεχίζει ο
Θουκυδίδης: εγίγνετό τε λόγω μεν δημοκρατία,
έργω δέ υπό του πρώτου ανδρός αρχή. Ωστόσο, αυτός ο «μονάρχης» συνέβαλε
δραστικά στην εδραίωση της Αθηναϊκής δημοκρατίας. Ο Αριστοτέλης απ’ την άλλη,
διατηρεί κάποιες επιφυλάξεις στην Αθην.
Πολ. 28, λέγοντας απλώς ότι επί των ημερών του Περικλή το πολίτευμα
λειτουργούσε «καλά».
Γεγονός αδιαμφισβήτητο όμως είναι
ότι η πιο ριζοσπαστική και ακραία μορφή δημοκρατικού πολιτεύματος στην Αθήνα
συνέπεσε με την ανάληψη της ηγεσίας από τον Περικλή.
Αυτή η ακραία μορφή ριζοσπαστικού
πολιτεύματος, ήταν η Εκκλησία του δήμου. Μία
πολιτική κατάσταση, βεβαίως δημοκρατική αλλά, οπωσδήποτε ακραία καθώς δεν
περιοριζόταν η εξουσία της από άλλα θεσμικά όργανα.
Πηγή ανώτατης εξουσίας, η λαϊκή συνέλευση λάμβανε σημαντικές πολιτικές
αποφάσεις. Οι πολίτες όλων των τάξεων είχαν ίση ψήφο και θεωρητικά τουλάχιστον,
κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να αγορεύσει στη συνέλευση. Πρακτικά ωστόσο,
φαίνεται οι περισσότεροι των ομιλητών μάλλον προέρχονταν από τις ανώτερες
τάξεις. Λαβαίνοντας υπόψη ότι μια απαρτία 6.000 πολιτών ήταν απαραίτητη για την
ψήφιση των σημαντικότερων θεμάτων, κρίνονταν αναγκαίο ο ομιλητής να διέθετε
πείρα στο λόγο και αυτοπεποίθηση καθώς, μια αποδοκιμασία του πλήθους ίσως να
ανάτρεπε την επίτευξη καίριων αποφάσεων. Ας μην ξεχνούμε, μιλάμε για ένα αρκετά
μεγάλο πολιτικό σώμα. Για την εύρυθμη λοιπόν λειτουργία της διαδικασίας, οι
Αθηναίοι υιοθέτησαν ειδικό τυπικό ώστε να επιτυγχάνεται η λήψη αποτελεσματικών
αποφάσεων για την πόλη. Αυτός ο σημαντικός ρόλος δόθηκε στη Βουλή των Πεντακοσίων που ως
συμβουλευτική εξουσία, καθόριζε εκ των προτέρων την ημερήσια διάταξη των
θεμάτων. Τα μέλη της συζητούσαν τα διάφορα θέματα και κατόπιν γνωστοποιούσαν
τις αποφάσεις τους στην Εκκλησία. Ως
προς τις τυπικές κρατικές υποθέσεις, η Εκκλησία
απλώς επικύρωνε τις προηγηθείσες αποφάσεις της Βουλής. Η στερεότυπη φράση «έδοξεν τη Βουλή και τω δήμω» αποτυπώνει
την όλη διαδικασία έγκρισης ενός αθηναϊκού ψηφίσματος.
Τον κίνδυνο μονοπώλησης της πολιτικής εξουσίας από μια ομάδα ειδικών στην
πολιτική, σε βάρος της λαϊκής κυριαρχίας, απέτρεπαν οι κανονισμοί και οι
δικλίδες ασφαλείας της αθηναϊκής πολιτείας.
Ποιοι όμως ήσαν αυτοί οι κανονισμοί;
Η εκλογή με κλήρο, την οποίαν η Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν για όλα τα δημόσια
αξιώματα και που, δεν προϋπέθεταν ειδικά προσόντα, καθώς εξέφραζαν την αρχή ότι
όλοι οι αφοσιωμένοι πολίτες που αναλάμβαναν πολιτική εξουσία, διέθεταν τα
απαιτούμενα προσόντα ώστε να εξυπηρετήσουν κρατικές υποθέσεις. Στον αντίποδα,
ως προς την εκτελεστική εξουσία, εξέλεγαν πολίτες με ψήφο ώστε να εξασφαλιστεί
η τοποθέτηση ανδρών που διέθεταν τα απαραίτητα προσόντα για να την ασκήσουν. Αυτοί
ήσαν αξιωματούχοι, όπως οι εννέα άρχοντες
ή οι δέκα στρατηγοί που ήδη κατείχαν
υψηλά αξιώματα που αφορούσαν υποθέσεις της πόλης-κράτους. Οι στρατηγοί είχαν ετήσια θητεία αλλά,
διατηρούσαν το δικαίωμα της επανεκλογής των. Κάποιοι, οι περισσότερο αποδοτικοί
εξ αυτών επανεκλέγονταν για αρκετά χρόνια. Τρανταχτό παράδειγμα ο Περικλής –
ηγέτης που λειτούργησε στο πλαίσιο των δημοκρατικών θεσμών της πολιτείας με
πολυετή και εν λευκώ την εμπιστοσύνη του λαού στο πρόσωπό του. Τέτοιους ηγέτες
μας θυμίζουν ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, όταν μιλάνε για θεϊκούς άνδρες της
πολιτικής.
Η εξουσία της Εκκλησίας του δήμου
εκτός από νομοθετική και εκτελεστική, ασκούσε και δικαστική εξουσία. Παρότι,
κατά κύριο λόγο αυτή ασκείτο από τον Άρειο Πάγο, τη Βουλή, την Ηλιαία και άλλα
μικρότερα δικαστήρια ως εντολοδόχοι της Έκκλησίας,
είχε δικαστικές αρμοδιότητες, αυστηρά καθορισμένες και εξαίρετου χαρακτήρα
(θεσμικές και πολιτικές υποθέσεις) που διακυβεύονταν ύψιστα συμφέροντα της
πολιτείας, όπως: προδοσία και συνωμοσία. Η Εκκλησία μετατρεπόταν σε ανώτατο
δικαστήριο όταν υπήρχαν καταγγελίες για αδικήματα κατά του δημοσίου, ήτοι
προτάσεις για παράνομα ψηφίσματα.
Εν κατακλείδι, η Εκκλησία του δήμου
ήταν η ύψιστη αρχή, το ανώτατο και κυρίαρχο πολιτειακό όργανο της πολιτείας των
Αθηναίων όπου κυρίαρχος ήτο ο λαός, το σύνολο δηλαδή των πολιτών της
πόλης-κράτους της Αθήνας, με την έννοια ότι αποτελούσε την πρωταρχική και
έσχατη πηγή εξουσίας˙ που στο πολίτευμα αυτό της άμεσης δημοκρατίας έχομε
βασική ταύτιση κυβερνώντων και κυβερνωμένων.
Τέλος, παραθέτω δύο χωρία του Θουκυδίδη, ενδεικτικά του Αθηναϊκού
μεγαλείου. Στο ένα, παρουσιάζει τον Περικλή, εκφωνώντας τον «Επιτάφιο λόγο», να
εγκωμιάζει της Αθήνα και για άλλα και για την ελευθερία που απολάμβαναν οι
πολίτες διαχειριζόμενοι τις δημόσιες υποθέσεις και βιώνοντας τις ατομικές
σχέσεις τους˙ ενώ στο άλλο, τον Νικία, στη Σικελία να καλεί τους Αθηναίους του
εκστρατευτικού σώματος, πριν από την κρίσιμη μάχη, να πολεμήσουν για μια
πατρίδα όπου επικρατούσε η πιο μεγάλη πολιτική ελευθερία και όλοι διαβίωναν
όπως ήθελαν, χωρίς να υπόκεινται σε άνωθεν επιταγές.
Πολιτικοί
θεσμοί στα πλαίσια της αθηναϊκής δημοκρατίας
Προτού εστιάσουμε
στους πολιτικούς θεσμούς και της λειτουργίας αυτών στο πλαίσιο της αθηναϊκής
δημοκρατίας, θα επιχειρήσουμε να περιγράψουμε σε μερικές μόνο γραμμές το
προδημοκρατικό περιβάλλον της πόλεως – κράτους της Αθήνας˙ σκιαγραφώντας αδρά
τις πολιτικές μεταρρυθμίσεις που οδήγησαν την πολιτεία, στο λαό!
Οι κοινωνικές εξελίξεις και οι
πολιτειακές μεταβολές του αθηναϊκού πολιτικού κέντρου από τον 8ο αι.
π.Χ., όπου και συγκροτείται, έως τον 6ο αι., αποτέλεσαν την αρχή
ραγδαίων εξελίξεων που βαθμιαία στόχευαν στη συμμετοχή όλων των πολιτών στη
διακυβέρνηση του κράτους. Συγκεκριμένα, στην Αθήνα του 6ου αι. π.Χ.,
η ολιγαρχία έδωσε τη σκυτάλη στην τυραννίδα και αυτή με τη σειρά της στη δημοκρατία. Μέσα από μια περίοδο ταραχών
και συγκρούσεων ο Σόλων ως πολιτικός αναμορφωτής κατόρθωσε με νομοθετικά μέτρα
να εξισορροπήσει τις μεγάλες διαφορές που χώριζαν τους πλούσιους από τους
φτωχούς και να θέσει εν γένει τα θεμέλια της δημοκρατίας. Οι κύρβεις όπου ήσαν γραμμένοι οι νόμοι του
νομοθέτη (τρίεδρες ξύλινες πυραμίδες, περιστρεφόμενες) θα φυλάσσονταν στη Βασίλειο Στοά επί Κλεισθένη ώστε να
δίδουν τον ετήσιο όρκο τους όσοι θα υπηρετούσαν τη δημοκρατία. Με
τον ερχομό του δεύτερου μεγάλου μεταρρυθμιστή διευρύνεται η δημοκρατική βάση με
αποτέλεσμα την ισχυροποίηση του αθηναϊκού πολιτεύματος. Οι μεταρρυθμίσεις του
Κλεισθένη καθιέρωσαν τη λαϊκή κυριαρχία με κορυφαία επαναστατική πρωτοτυπία την Εκκλησία του δήμου, που αποτέλεσε την
ύψιστη δημοκρατική κατάκτηση των Αθηναίων και κατ’ επέκταση της ανθρωπότητας.
 |
| εικ. 2 | Πνυξ, αρχαία Αθήνα. |
Μετά τη μεταπολίτευση του τελευταίου
και τη μετακίνηση των εκκλησιών από
την Αγορά στην Πνύκα (εικ. 2), οι πολίτες καλούνταν να
αποφασίσουν, αφού προηγουμένως όμως ακούσουν όποιον ήθελε να διατυπώσει και να
υποστηρίξει μια πρόταση. Επομένως, ο χώρος της εκκλησίας έπρεπε να επιτρέπει,
οι πολίτες να ακούνε και να βλέπουν τους ρήτορες. Οι ρήτορες, επίσης, να έχουν
οπτική και ακουστική επαφή με τους πολίτες και το προεδρείο. Κατά συνέπεια, ο
φυσικός, ελαφρώς κοίλος χώρος κοντά στην Αγορά (μια απόσταση, μόλις 350 μέτρων χώριζε την
Αγορά από την Πνύκα), με τα πολυάριθμα βραχάκια ώστε να κάθονται οι πολίτες και
την αξιόλογη κλίση, εξυπηρετούσε αυτήν την σχέση, ομιλούντων και ακουόντων.
 |
| εικ.3 | Όστακο, αρχαία Αθήνα. |
Ο οστρακισμός (εικ. 3),
είναι ακόμη ένας θεσμός που αποδίδεται στον Κλεισθένη, με τον οποίον
προστατευόταν το δημοκρατικό πολίτευμα από επίδοξους τυράννους. Ωστόσο ήταν κι
ένα μέσο να απαλλαγούν κάποιοι από έναν ισχυρό ανταγωνιστή τους ή και μια
διέξοδος φθόνου προς τον υπερέχοντα. Επάνω σ’ ένα κομμάτι αγγείου, οι πολίτες
έγραφαν το όνομα εκείνου που θεωρούσαν επικίνδυνο για την κατάλυση του
πολιτεύματος. Εκείνος του οποίου το όνομα ήτανε γραμμένο στα περισσότερα
όστρακα, αναγκαζόταν σε δεκαετή εξορία από την Αθήνα. Ο οστρακισμός θεωρούνταν
μέσο πολιτικής πάλης - δεν ήταν ποινή που επέβαλε κάποιο δικαστήριο, αλλά
πολιτική πράξη και εφαρμόσθηκε για πρώτη φορά μετά τη μάχη του Μαραθώνα.
Ξοδέψαμε περισσότερο μελάνι για τον
Αλκμεωνίδη διότι, κι αν δεν ίδρυσε πράγματι τη δημοκρατία, ήταν αυτός που δημιούργησε τις συνθήκες που έκαναν εφικτή
την ίδρυσή της, εισάγοντας στο χώρο της πόλης την ισονομία, την ισότητα εν ονόματι του νόμου και απέναντι στο νόμο!
Συνοψίζοντας, θα λέγαμε πως, η αθηναϊκή δημοκρατία δεν ήταν
αντιπροσωπευτική. Δε εξέλεγε αντιπροσώπους, αλλά ως πολιτικό σύστημα χαρακτηριζόταν
από την άμεση εξουσία των πολιτών στη Συνέλευση (Εκκλησία του δήμου) και στα δικαστήρια.
Υπό αυτή την έννοια, αποτελούσε την πρωταρχική και έσχατη πηγή εξουσίας, καθώς
αυτή δεν περιοριζόταν από άλλα θεσμικά όργανα.
Του Δημήτρη Δικαίου
- Α.
Κουκουζέλη, «Τέχνη» στο: Ιω. Γιαννόπουλος και άλλοι, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, τ. Β`: Σημαντικοί Σταθμοί του
Ελληνικού Πολιτισμού, Ε.Α.Π., Πάτρα 1999˙
- Σακελλαρίου
Μ. Β., Η Αθηναϊκή δημοκρατία,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999˙
- Camp, J., Η Αγορά της αρχαίας Αθήνας, Σύντομος Οδηγός, μτφρ. Ε. Μαραθάκη, Αμερικανική Σχολή Κλασικών
Σπουδών, Αθήνα 1990˙
- Α.
Μαστραπάς, «Η πόλη-κράτος», στο Θ. Βερεμής και άλλοι, Ελληνική Ιστορία, τ. Α΄: ο
Αρχαίος Ελληνικός κόσμος, Ε.Α.Π., Πάτρα 2002˙
- Claude Mossé / Anne Schnapp – Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2000 – 31 π.Χ.), μτφ. Λ.
Στεφάνου, εκδ. Δ. Ν. Παπαδήμας, Αθήνα 2013.