Από τον Σόλωνα στον Κλεισθένη. Κοινωνικές εξελίξεις και πολιτειακές μεταβολές στην Αθήνα του 6ου αι. π.Χ. | Του Δημήτρη Δικαίου

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Θα επιχειρήσουμε να αναδείξουμε τις κοινωνικές εξελίξεις και τις πολιτειακές μεταβολές του αθηναϊκού πολιτικού κέντρου, σε μια περίοδο ταραχών και συγκρούσεων.

      Στο πρώτο κεφάλαιο θα εστιάσουμε στη δραματική κατάσταση που είχαν δημιουργήσει οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες και αντιπαλότητες μεταξύ των εχόντων αφενός και των πτωχών αφετέρου˙ στο νέο πολίτευμα και τη θέσπιση νέων νόμων από το Σόλωνα (δεύτερη ενότητα του 1^ου κεφ.)˙ νομοθεσία που θεωρείται ο θεμέλιος λίθος της αθηναϊκής δημοκρατίας. Ενώ, στο δεύτερο κεφάλαιο, θα αναφερθούμε στην τυραννίδα του Πεισίστρατου, όπου αποδείχθηκε ιδιαίτερα σημαντική για τις πολιτικές εξελίξεις που οδήγησαν στην εμπέδωση και ολοκλήρωση της δημοκρατίας του Κλεισθένη, στο τρίτο κεφάλαιο.

      Θέσαμε ως χρονική αφετηρία τον 7^ο αι. π.Χ., σκιαγραφώντας μέσ’ από κοινωνικές συγκρούσεις, την αριστοκρατική κρίση και, γεγονότα που προηγήθησαν των μεταρρυθμιστών – αναμορφωτών του πολιτεύματος, τον 6^ο π.Χ. αι.

Πρώτο Κεφάλαιο

Η κρίση των «αρίστων», η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας

και, η «σολώνεια διαιτησία».

Ενότητα Ι

Η κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας και η ανάπτυξη της ιδέας της ισότητας

Τον 7^ο αι. π.Χ., έρχεται στο προσκήνιο της εξουσίας, μια κλειστή αριστοκρατία ευγενών που μοιράζονταν τα ετήσια καθήκοντα και αποτελούσαν το συμβούλιο του Αρείου Πάγου, καθώς η κληρονομική βασιλεία είχε υποστεί σταδιακή αποδυνάμωση μετά τη θέσπιση αξιωμάτων, όπως αυτό του πολέμαρχου και δη του άρχοντος.

      Οι φτωχοί δε διέθεταν μερίδιο σε τίποτα, ενώ ήσανε υποδουλωμένοι στους πλουσίους. Τα πράγματα, κυρίως στα τέλη του 7^ου και στις αρχές του 6^ου αι. π.Χ., είχανε φθάσει σε οριακό σημείο.

      Οι θήτες που πιθανώς επρόκειτο για μικροκτηματίες και των οποίων τα μικρά κομμάτια γης δεν απέδιδαν επαρκείς σοδειές, προτιμούσαν ένα πιο σταθερό εισόδημα, εργαζόμενοι στη γη των μεγαλοκτηματιών. Όσοι επίσης, από τους μικροιδιοκτήτες, πλήττονταν από διαδοχικές κακές σοδειές, αναγκάζονταν να δανειστούν. Όμως τα δάνεια και δη τα μεγάλα ενείχαν υψηλούς κινδύνους, καθώς η συνήθης πρακτική της περιόδου ήταν η προσφορά της ατομικής ελευθερίας του δανειζόμενου, ως εγγύηση για το χρέος. Ακόμη, ισότιμοι ίσως με τους θήτες θεωρούνταν και οι πελάται, όπως και μια άλλη ομάδα˙ αυτή των εκτημόρων οι οποίοι μίσθωναν και καλλιεργούσαν τη γη των πλουσίων, λαμβάνοντας το ένα έκτο της παραγωγής. Η διαδικασία σε βάθος χρόνου μετατράπηκε σε κοινωνική υποχρέωση, που όσοι δεν εκπλήρωναν, μετατρέπονταν σε δούλους.

      Συμπερασματικά, θα λέγαμε πως δεν έχουμε να κάνουμε με μια απρόσωπη οικονομική κρίση όπως συμβαίνει στα σύγχρονα κράτη, αλλά η δουλειά και η στέρηση της προσωπικής ελευθερίας ορισμένων Αθηναίων, ήταν άμεση συνέπεια της πλεονεξίας άλλων.

      Οι οξυμένες διαφορές μεταξύ ευγενών από τη μια, και των ευπόρων και του πλήθους από την άλλη, επικεντρώνονταν στο αίτημα της κατάργησης των χρεών και του αναδασμού της γης. Ενώ οι αξιώσεις των εύπορων κοινωνικών ομάδων που ανεδείχθησαν εξαιτίας της ανάπτυξης της βιοτεχνίας/εμπορίου και που η δύναμή των βασίζονταν στη νομισματική οικονομία, ήσαν η συμμετοχή στην άσκηση της εξουσίας και η απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων.

     Ένας άλλος εξίσου σημαντικός παράγοντας που συνέβαλλε στην κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας που όμως, δίχως αμφιβολία, ανέπτυξε κι ενίσχυσε την ιδέα της ισότητας όσον αφορά ακόμη και τη συμμέτοχη στην εξουσία, ήταν η φάλαγγα των οπλιτών, δηλαδή των ευπόρων πολιτών και όσων είχαν τη δυνατότητα να εξοπλίζονται με δικά των έξοδα.

      Εν μέσω τέτοιων ακραίων καταστάσεων, η κωδικοποίηση του μέχρι τότε άγραφου εθιμικού δικαίου ώστε να επικρατήσει ένα δίκαιο κοινό για όλους, αποτέλεσε μονόδρομο, υποχρεώνοντας του ευγενείς να αποδεχθούν αυτήν την πρώτη νομοθετική ρύθμιση υποθέσεων της πόλης. Η ανάθεση του εγχειρήματος εδόθη στο Δράκοντα, εκπρόσωπο της τάξης των ευγενών, ο οποίος θα μεριμνούσε πρωτίστως για την καταστολή των φονικών αντεκδικήσεων. Επρόκειτο για μια νομοθεσία ωστόσο, που ωφέλησε τα συμφέροντα των ευγενών δίχως να εξομαλύνει τις κοινωνικές διαφορές. Αυτή η, εκ του μηδενός, νομική γέννηση, πιθανόν να αποτελούσε κατασκευασμένο εγχείρημα της ολιγαρχικής Αθήνας κατά το τέλος του 5^ου αι.

     Ένα χαρακτηριστικό γεγονός που σκιαγραφεί το ασταθές πολιτικό κλίμα της περιόδου, διαδραματίζεται στο δεύτερο μισό του 7^ου αι., και συγκεκριμένα το 632.π.Χ. όταν πραγματοποιείται προσπάθεια εγκατάστασης τυραννίδας από κάποιον ονόματι Κύλωνα, ευγενικής καταγωγής και ολυμπιονίκη. Οι συνωμότες όμως, σφαγιάστηκαν από το λαό, το δήμο που παρακινήθηκε από τον Αλκμεωνίδη Μεγακλή. Η παράδοση ήθελε τους Αλκμεωνίδες προστάτες του δήμου.

Ενότητα ΙΙ

Σόλων, «ένας λύκος ανάμεσα σε πολλούς σκύλους»

Στην αυγή του 6^ου αι. π.Χ. με τη σολώνεια νομοθεσία τοποθετείται ο θεμέλιος λίθος της αθηναϊκής δημοκρατίας. Τριάντα χρόνια μετά τη νομοθεσία του Δράκοντα, λύση στο πολιτικό αδιέξοδο και στην οξυμένη αίσθηση των κινδύνων που σήμαιναν για την κοινότητα οι έχθρες και οι έριδες του 7^ουαι., δίδεται με τη νομοθεσία του Σόλωνα και την ανάδειξή του στο αξίωμα του άρχοντα, το 594 π.Χ.

      Έχουμε αναφερθεί στην κρίση που προκάλεσε ο κίνδυνος της υποδούλωσης, ήδη στην 1^η ενότητα του κεφαλαίου. Η πλεονεξία των ολίγων απ’ τη μια και το δανείζεσθαι επί σώμασι μιας μερίδας του αθηναϊκού πληθυσμού από την άλλη οδήγησαν το Σόλωνα να θεσπίσει νόμους και να διαδραματίσει ρόλο διαιτητή ανάμεσα σε αντιμαχόμενες παρατάξεις.

Το έργο του νομοθέτη

Η παράδοση αποδίδει στο Σόλωνα νόμους γνήσιους και μη ως προς την πατρότητά των. Σε γενικές γραμμές απ’ τις μεταρρυθμίσεις που θα εστιάσουμε παρακάτω, γνήσιες θεωρούνται όσες από τις διατάξεις αναφέρονται στην ιδιοκτησία και τη μεταβίβασή της, ό,τι αφορά το οικογενειακό δίκαιο και ο καθορισμός των εξόδων για τις θυσίες. Αντιθέτως, αμφισβητούνται κάποιες από τις διατάξεις του νομικού κώδικα, όπως π.χ. η δημιουργία της βουλής των τετρακοσίων που μοιάζει κατασκεύασμα της ολιγαρχικής προπαγάνδας στα τέλη του 4^ου αι.

      Η απαγόρευση του δανείζεσθαι επί σώμασι, το δικαίωμα προσφυγής κάθε πολίτη στο δικαστήριο προς υπεράσπιση οποιουδήποτε αδικημένου και το δικαίωμα άσκησης εφέσεως, ήσανε τρία από τα δημοκρατικότερα (δημοφιλέστερα) μέτρα του νομοθέτη που στόχο είχαν το έλεγχο της συμπεριφοράς της ελίτ.

      Χάρη στην περίφημη σεισάχθεια (κατάργηση δημόσιων και ιδιωτικών χρεών), την απαλλαγή δηλαδή των κτημάτων από τα ορόσημα που ανέγραφαν τις δουλείες της γης, απελευθερώνονταν όσοι δεν είχαν άλλους πόρους εκτός από αυτά. Το αν αυτά τα κτήματα απεδόθησαν στους παλιούς τους ιδιοκτήτες, είναι αμφίβολο, καθώς ο Σόλων είχε αντιταχθεί στον αναδασμό της γης και στους διεκδικητές της, διατηρώντας έτσι τις ισορροπίες ανάμεσα στο δήμο και τους ισχυρούς. Ομοίως, συνέταξε νόμους ίδιους για όλους, δίδοντας τέλος στη στάση (αποτέλεσμα σεισάχθειας) και ορίζοντας για τον καθένα δίκαιη κρίση.

     Επίσης, διέκρινε του αθηναίους πολίτες σε τέσσερις τάξεις (πεντακοσιομέδιμνους, ιππείς, ζευγίτες και θήτες) με την τέταρτη, τους θήτες, να συμμετέχουν μόνο σε λαϊκές συνελεύσεις και δικαστήρια ενώ, τις τρεις πρώτες να έχουν δικαίωμα συμμετοχής σε αξιώματα, όπως αυτό του άρχοντος. Διατηρούνται, επίσης, οι εννέα άρχοντες. Στο πλαίσιο του τιμοκρατικού αυτού πολιτεύματος, επί της ουσίας ολιγαρχικής μορφής, παύει ν’αποτελεί κριτήριο η καταγωγή και οι πολίτες διακρίνονται με εισοδηματικά κριτήρια.

      Ιδρύονται:

      η Εκκλησία του Δήμου καθιερώνοντας λαϊκή συμμετοχή σε αυτήν και μάλιστα, στη λειτουργία ενός λαϊκού δικαστηρίου, της Ηλιαίας που αποτελείτο από ένα σώμα 6.000 δικαστών, οι οποίοι ορίζονταν με κλήρωση κάθε χρόνο. Ηλιαστές μπορούσαν να γίνουν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες που είχαν συμπληρώσει το 30^ο έτος της ηλικίας τους, συμπεριλαμβανομένων ακόμη και των θητών,

      η βουλή των τετρακοσίων (εκατό από κάθε φυλή) η οποία, κατά τον Πλούταρχο, προετοίμαζε τα νομοσχέδια που θα συζητηθούν στην εκκλησία του δήμου, παρομοιάζοντας τη έτσι με τη δημοκρατική βουλή του Κλεισθένη.

      Οι αλλαγές αυτές επέφεραν πρόσκαιρα την κοινωνική ειρήνη καθώς, ο δήμος προσδοκούσε σε μια γενική ανακατανομή, ενώ οι ισχυροί επιθυμούσαν μιαν ελαφρά τροποποίηση της όλης καταστάσεως.

      Το έκρυθμο κλίμα γέννησε μια τυραννίδα.

Δεύτερο Κεφάλαιο

Πεισίστρατος «ένας τύραννος με.. δημοκρατικές ευαισθησίες»

Τη λαϊκή δυσαρέσκεια των χωρικών που οι εξισωτικές απαιτήσεις τους διαψεύσθηκαν από την άρνηση του Σόλωνος για ισομοιρία, καρπώθηκε ο Πεισίστρατος, στηριζόμενος στην καλή φήμη που είχε αποκτήσει μεταξύ των οπλιτών.

      Ήταν μια πολύπλευρη προσωπικότητα και κάτοχος ίσως ανώτερου αξιώματος˙ αυτό του πολέμαρχου. Τέθηκε επικεφαλής των διακρίων (ορεινών) κερδίζοντας έτσι την εύνοια του δήμου, με αποτέλεσμα να κυριεύσει την Ακρόπολη με δόλιο τρόπο˙ προσποιούμενος επίθεση απ’τους εχθρούς του, απέκτησε φρουρά τριακοσίων ανδρών και επέβαλε τυραννίδα. Ωστόσο, μετά την επιτυχημένη αυτή πρώτη προσπάθεια, ο Πεισίστρατος θα έπαιρνε δύο φορές το δρόμο της εξορίας μέχρι να αναλάβει οριστικά την εξουσία. Δρόμο, που μετά, επήραν ορισμένοι από τους αντιπάλους του.

      Έδωσε δάνεια στου αγρότες για την καλλιέργεια των κτημάτων τους, διασκορπίζοντάς τους στην ύπαιθρο και όρισε επιτόπιους δικαστές για την επίλυση των διαφορών τους, κρατώντας έτσι μακριά το δήμο από τις πολιτικές αποφάσεις της πόλης. Η εποχή του, αν κι είχε το στίγμα της τυραννίδας, αύξησε το γόητρο της Αθήνας με μια πολιτική δημόσιων οικοδομών. Είναι η εποχή της αττικής γλυπτικής, των ορφικών ποιημάτων και της γεννήσεως της τραγωδίας στα πλαίσια της διονυσιακής λατρείας. Ασκώντας φιλολαϊκή πολιτική, ευνόησε και ενίσχυσε τις ασθενέστερες τάξεις και έφερε ευμάρεια στην πόλη. Μια ευμάρεια που εξηγεί, την παραμονή στην εξουσία των γιων του, μετά το θάνατό του.

      Οι γιοι του, κυβέρνησαν αυταρχικά κι έγινε σκληρότερη η τυραννίδα απ’τον Ιππία, ύστερα απ’το θάνατο του αδερφού του. Η αντίσταση των τυραννοκτόνων εξήγειρε τους αριστοκρατικούς κύκλους και δη, όσων ευρίσκοντο στην εξορία, που επανειλημμένως, αποπειράθηκαν να παρακινήσουν το δήμο εναντίον του τυράννου. Τελικώς, με τη σπαρτιατική επέμβαση που ζήτησαν οι Αθηναίοι αριστοκράτες, ο Ιππίας εξαναγκάστηκε σε φυγή, καταφεύγοντας στην αυλή των Περσών.

Τρίτο Κεφάλαιο

Κλεισθένης – «η πολιτεία, στο λαό»

Έπειτ’ από την πτώση του Ιππία, ο Κλεισθένης από το γένος των Αλκμεωνιδών, συγκρούστηκε για την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας με τον Ισαγόρα, προστάτη των τυράννων. Μέσα απ’αυτή τη σύγκρουση, η Αθήνα στα τέλη του 6^ου αι. π.Χ., θα γνώριζε την πιο σημαντική μεταρρύθμιση στην ιστορία της. Ο αθηναϊκός δήμος, ως αφανής ήρωας, απέσπασε την εξουσία από τους αριστοκράτες που κυβερνούσαν νωρίτερα, στα πλαίσια μιας «δημοκρατικής επανάστασης».
      Βλέποντας ο Αλκμεωνίδης πως έχανε από τον άρχοντα Ισαγόρα, προσεταιρίστηκε το λαό και προέβη σε μεταρρυθμίσεις, που ελάττωσαν το πολιτικό βάρος της ολιγαρχικής και αριστοκρατικής τάξης, αυξάνοντας το πολιτικό βάρος του δήμου:

      Χώρισε την Αττική σε 100 δήμους και κατένειμε τους Αθηναίους σε δέκα φυλές, από τέσσερις που ήσανε πριν, αναμειγνύοντάς τους και δίδοντας, πολιτικά δικαιώματα, σε περισσότερους. Η νέα διαίρεση των φυλών, απάλειψε τοπικούς πελατειακούς δεσμούς – κατάλοιπο απ’ την εποχή των τυράννων – και εξασφάλισε την ενότητα των πολιτών. Η αναδιοργάνωσή τους συνέβη με τις τριττύες, 30 ομάδες από δήμους˙ έτσι, κάθε φυλή αποτελείτο από 3 τριττύες: της πόλεως, της ακτής και του εσωτερικού, υπονομεύοντας τη δύναμη των ευγενών. Επιπροσθέτως, συμπεριέλαβε στο δήμο και όσους μέχρι τότε δεν ανήκαν. Σε αυτούς τους νεοπολίτες, που είχαν προσελκυστεί στην πόλη απ’την ανάπτυξη της βιομηχανίας, παρεχώρησε πολιτικά δικαιώματα.

      Με τη βουλή των πεντακοσίων που δημιούργησε, έδωσε την πολιτεία στο λαό. Ο θεσμός αποτελείτο από πενήντα ετήσια μέλη από κάθε φυλή. Μέσα απ’αυτό το σπουδαίο πολιτικό όργανο, θα επιτευχθεί αργότερα η κυριαρχία του δήμου.

      Υπό αυτές τις συνθήκες, βλέποντας πως έχαναν την εξουσία, ο Ισαγόρας και οι οπαδοί του ζήτησαν σπαρτιατική βοήθεια επικαλούμενοι το «θανάσιμο αμάρτημα» των Αλκμεωνιδών, καταφέρνοντας να εκδιώξουν τον Κλεισθένη. Ο Ισαγόρας, προσπαθώντας όμως να διαλύσει τη βουλή, συνάντησε σθεναρή αντίσταση από τα μέλη. Ενώ ο λαός εξανάγκασε τους Λακεδαιμόνιους να εγκαταλείψουν την Αττική, καλώντας πίσω τον μεταρρυθμιστή. Οι «νεοπολίτες του Κλεισθένη», έμελλε να πάρουν την εξουσία στα χέρια τους.

      Ο οστρακισμός, είναι ακόμη ένας θεσμός που αποδίδεται στον Αλκμεωνίδη, με τον οποίον προστατευόταν το δημοκρατικό πολίτευμα από επίδοξους τυράννους. Ωστόσο ήταν κι ένα μέσο να απαλλαγούν κάποιοι από έναν ισχυρό ανταγωνιστή τους ή και μια διέξοδος φθόνου προς τον υπερέχοντα. Επάνω σ’ ένα κομμάτι αγγείου, οι πολίτες έγραφαν το όνομα εκείνου που θεωρούσαν επικίνδυνο για την κατάλυση του πολιτεύματος. Εκείνος του οποίου το όνομα ήτανε γραμμένο στα περισσότερα όστρακα, αναγκαζόταν σε δεκαετή εξορία από την Αθήνα.

      Ύψιστη αρχή και πανίσχυρος θεσμός αναδείχθηκε η Εκκλησία του Δήμου που, αποτέλεσε τη βάση για μία από τις πιο θαυμαστές εφευρέσεις της Αθήνας, τη δημοκρατία.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Στην Αθήνα του 6^ου αι. π.Χ., η ολιγαρχία έδωσε τη σκυτάλη στην τυραννίδα και αυτή με τη σειρά της στη δημοκρατία. Μέσα από μια περίοδο ταραχών και συγκρούσεων ο Σόλων ως πολιτικός αναμορφωτής κατόρθωσε με νομοθετικά μέτρα να εξισορροπήσει τις μεγάλες διαφορές που χώριζαν τους πλούσιους από τους φτωχούς και να θέσει εν γένει τα θεμέλια της δημοκρατίας.

      Με τον ερχομό του δεύτερου μεγάλου μεταρρυθμιστή διευρύνεται η δημοκρατική βάση με αποτέλεσμα την ισχυροποίηση του αθηναϊκού πολιτεύματος. Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη καθιέρωσαν τη λαϊκή κυριαρχία με κορυφαία επαναστατική πρωτοτυπία την Εκκλησία του δήμου, που αποτέλεσε την ύψιστη δημοκρατική κατάκτηση των Αθηναίων και κατ’ επέκταση της ανθρωπότητας.

© Δημήτρης Δικαίος 

Εικόνα (1):  Αργυρό τετράδραχμον Αθηνών (β΄ όψη)

Βιβλιογραφία

• Θ. Βερεμής, Ι. Γιαννόπουλος, Σ. Ζουμπάκη, Ε. Ζυμή, Θ. Ιωάννου, Α. Μαστραπάς, Ελληνική Ιστορία, τόμος Α΄: ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος, Ε.Α.Π., Πάτρα 2002˙
• J.M. Hall, Αρχαία ελληνική ιστορία. Η αρχαϊκή εποχή: 1200-479 π.Χ., μτφ. Ι. Κ. Ξυδόπουλος, Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2013˙
• C. Mosse, Η Αρχαϊκή Ελλάδα. Από τον Όμηρο ως τον Αισχύλο, μτφ. Σ. Πασχάλης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1987˙
• Claude Mosse / Anne Schnapp – Gourbeillon, Επίτομη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας (2.000 – 31 π.Χ.), μτφ. Λ. Στεφάνου, Εκδόσεις Δ. Ν. Παπαδήμας, Αθήνα 2013˙
• R. Osborne, Η γέννεση της Ελλάδας, 1200-479 π.Χ., μτφ. Τ. Σιετή, Οδυσσέας, Αθήνα 1999.