Πρόλογος
Στη
χρονική περίοδο πριν από την Επανάσταση, το ελληνικό στοιχείο κατείχε σημαντική
θέση στους μηχανισμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γεγονός που απέτρεψε τη
συστηματική ενσωμάτωσή του. Στις ενότητες που ακολουθούν, παρατηρούμε ότι, το
οθωμανικό σύστημα σε καιρούς δυσλειτουργίας προκαλούσε εντάσεις που
αποτυπώνονταν στις αντιδράσεις των ραγιάδων χριστιανών, ενώ σημείο αναφοράς για
τον υπόδουλο ελληνισμό υπήρξε η ομόθρησκη Ευρώπη που έτρεφε και ενδυνάμωνε τις
προσδοκίες απελευθέρωσης, παρά τις όποιες δογματικές διαφορές του με αυτήν.
Επίσης, τα αλλεπάλληλα επαναστατικά
κινήματα αποδεικνύουν την επαναστατική διάθεση που προϋπήρχε στους υπόδουλους
λαούς με σκοπό την απελευθέρωσή τους από τον οθωμανικό ζυγό. Ας μην το ξεχνάμε,
οι λαοί της Βαλκανικής είχαν ένα και μόνο αίτημα: να φύγει ο Τούρκος!
Η έκρηξη της Γαλλικής Επαναστάσεως το
1789 και ιδίως η έναρξη των Ναπολεόντειων Πολέμων και η ραγδαία εξάπλωση του
γαλλικού στρατού στις παρυφές της Αυτοκρατορίας, δημιούργησαν πρόσκαιρο μα
ζωογόνο επαναστατικό αναβρασμό στους σκλαβωμένους Έλληνες. Οι ιδεολογικές και
πολιτικές ζυμώσεις, και η συγκρότηση της Φιλικής Εταιρείας, υπήρξαν απόρροια αυτού
του αναβρασμού.
 |
| Η ΕΞΟΔΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ |
Μέρος Πρώτο
Το εμπόριο των Ελλήνων
Οι
επαφές των χριστιανών της οθωμανικής επικράτειας με τον ευρωπαϊκό κόσμο
ενδυναμώθηκαν έπειτα από τη συχνότερη παρουσία Ευρωπαίων εμπόρων στις θάλασσες
της ανατολικής Μεσογείου. Οι Έλληνες σε αντίθεση με τους υπόλοιπους λαούς των
Βαλκανίων, εκμεταλλευόμενοι την ευκολότερη επικοινωνία με την Ευρώπη εξαιτίας
της γεωγραφικής τους θέσης, βρέθηκαν ευνοημένοι από την ανάπτυξη των
καπιταλιστικών αγορών.
Η έξοδος της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα
συνέβαλε αισθητά στην ανάπτυξη του ελληνικού εμπορικού ναυτικού. Το Σεπτέμβριο
του 1768 ο σουλτάνος κήρυξε τον πόλεμο κατά της Ρωσίας, ο οποίος διήρκησε έξι
χρόνια και οδήγησε στην υπογραφή της Συνθήκης του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, με την
οποία η Ρωσική Αυτοκρατορία θα αναγνωριζόταν ως προστάτιδα των ορθόδοξων
χριστιανών υπηκόων της Υψηλής Πύλης. Η Ρωσία ενσωμάτωσε στης επικράτειά της οθωμανικά εδάφη του Καυκάσου, τα
οθωμανικά φρούρια της Κριμαίας, ενώ οι έλληνες πλοιοκτήτες απόκτησαν το
δικαίωμα της χρήσης της ρωσικής σημαίας και κατ’ επέκταση της ελεύθερης πλεύσης
στις θάλασσες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, λίγα χρόνια αργότερα οι
Έλληνες απέκτησαν κυρίαρχη θέση στην περιοχή από τη σταδιακή εξαφάνιση του
γαλλικού εμπορίου και του αγγλικού ναυτικού αποκλεισμού˙ απόρροια των
Ναπολεόντειων πολέμων.
Η εμπορική τάξη, αποτέλεσε τον κατεξοχήν
φορέα ενός δυναμισμού, με ολοένα αυξάνουσα ακτινοβολία. Η επιστροφή όμως των μεγάλων δυνάμεων, της Γαλλίας και της Αγγλίας στις αγορές,
έπειτα από την κατάρρευση της Ναπολεόντειας Ευρώπης το 1814, επέφερε ανυπολόγιστο
– ισχυρό πλήγμα, στην ελληνική εμπορική ναυτιλία.
Μέρος Δεύτερο
Ο Νεοελληνικός
Διαφωτισμός, οι θεωρητικοί του Αγώνα
και οι Φιλικοί.
Ο Νεοελληνικός
Διαφωτισμός
Η
περιοχή, όπως προαναφέραμε, αποτέλεσε πέραμα θαλάσσιων εμπορικών γραμμών, κύρια
πύλη εξόδου σημαντικού αριθμού δραστήριων Ελλήνων προς την ακμάζουσα Δύση το 18ο
αι., όσο και εισόδου ευρωπαϊκών, αστικών και καπιταλιστικών ιδεών, απόρροια της
αυξανόμενης μεταναστευτικής ροής των Ελλήνων στην κεντρική Ευρώπη και στα
γειτονικά με την οθωμανική επικράτεια κράτη˙ επηρεασμένη θετικά από τις συγκροτημένες
ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού που αναπτύχθηκαν κοινωνικά, οικονομικά,
ιδεολογικά, πολιτιστικά και λειτούργησαν ως προθάλαμος εκείνων των προϋποθέσεων
για τη μετέπειτα γέννηση ενός εθνικού κράτους.
Οι προοδευτικές τάσεις του Νεοελληνικού
Διαφωτισμού, πνευματικό τέκνο του Ευρωπαϊκού, συναντήθηκαν με τις ριζοσπαστικές
του δεύτερου στο κοινό αίτημα για τη δημιουργία αυτού του έθνους – κράτους. Τάσεις
που οδήγησαν στη διαμόρφωση πολιτικών αιτημάτων – εθνικού χαρακτήρα έπειτα από
τις Ναπολεόντειες κατακτήσεις και τη γαλλική κυριαρχία, που σε συνδυασμό με τις ιδέες της Γαλλικής
Επανάστασης, προκάλεσαν την αφύπνιση των εθνικισμών σε ολόκληρη τη γηραιά
ήπειρο και ενέπνευσαν πολλούς, όπως το Ρήγα Φεραίο και τους ελληνικούς κύκλους
της Βιέννης.
Ως πνευματικό κίνημα αναπτύχθηκε στο
δεύτερο μισό του 18ου ως και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου
αι. με ποιοτικά χαρακτηριστικά, όπως εκδοτικές απόπειρες βιβλίων στα ελληνικά,
η θεματολογία των οποίων αρχικά είχαν θεολογικό περιεχόμενο, που με την πάροδο
των ετών, οι μισές μόνον από αυτές ασχολούνταν με θεολογικά ζητήματα. Το κίνημα
επικεντρώθηκε σε μεταφράσεις βασικών έργων του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, όπως του
Βολταίρου, του Νεύτωνα, του Καντ, του Καρτέσιου κ.α. στην ελληνική γλώσσα, μέσω
της οποίας, έγιναν γνωστά στην ορθόδοξη Ανατολή και στον οθωμανικό κόσμο.
Η επίκληση της
Αρχαιότητας
Η
σχέση των Ελλήνων με την Αρχαιότητα εξαπλώθηκε ως κοινή πεποίθηση αρκετά χρόνια
πριν από την Επανάσταση του 1821. Η Αρχαία Ελλάδα με τον πολιτισμό της τοποθετήθηκε ως αφετηρία της Ευρώπης˙ ως
τόπος καταγωγής της, που εξηγεί τη σύγχρονη ακμή της, την πρόοδό της και τον
πολιτισμό που η ίδια παρήγαγε. Η εκλεκτική αυτή συγγένεια, Αρχαίας Ελλάδος και
νεότερης Ευρώπης μπορεί να μην είχε πάρει στις αρχές του 19ουαιώνα
την οριστική μορφή όπως παρατηρούμε μερικές δεκαετίες αργότερα, όταν η συμβολή
του αρχαίου ελληνικού κόσμου συνδέθηκε δραστικά με τα νέα πολιτικά ιδεώδη,
απόρροια του ευρωπαϊκού εκδημοκρατισμού, είχε ωστόσο σφυρηλατηθεί ήδη από τον
18οαιώνα.
Ρήγας
και Κοραής
Ο θεωρητικός της
επανάστασης
και ο θεωρητικός της
ελευθερίας, αντίστοιχα.
Ρήγας
Φεραίος και Αδαμάντιος Κοραής ήσαν αυτοί, που περισσότερο από άλλους ομοϊδεάτες
τους, στήριξαν την ιδέα της διεκδίκησης εθνικού κράτους, αποσαφηνίζοντας τις
ριζοσπαστικές προθέσεις και τις πολύπλευρες θεωρίες του Διαφωτισμού.
- Ο Βελεστινλής
φύτεψε το σπόρο της επανάστασης. Η ιδέα περί εξεγέρσεως των υπόδουλων
λαών της Βαλκανικής, ως επαναστατική κίνηση, μπορεί να μην κάρπισε καθώς αποτελούσε ουτοπική δυναμική, ωστόσο γοήτευσε και συνεκίνησε αρκετά χρόνια αργότερα τους Φιλικούς και
συνέβαλε να διευρυνθεί ο κύκλος των ομοφώνων του έμμεσα σε ολόκληρη την
Ευρώπη, ως οδηγητική μέχρι τη μεγάλη ώρα της γενικευμένης εξέγερσης του
σκλαβωμένου ελληνισμού. Η διάδοση των ιδεών του, των επαναστατικών τραγουδιών και δη του
«Θουρίου», η Μεγάλη Χάρτα, η Νέα Πολιτική Διοίκησις, κείμενα μέσα
από ένα πολύπλευρο συγγραφικό έργο (συνταγματικά, λογοτεχνικά, ποιητικά,
επιστημονικά κ.α.), διακηρύξεις και εκκλήσεις, στόχο είχαν την ένταξη της
παιδείας στο πολιτικό πρόγραμμα της απελευθέρωσης.
- Ο
φιλελευθερισμός του Κοραή συνδέθηκε άμεσα με την
αποσαφήνιση των πολιτικών προσανατολισμών του υπόδουλου ελληνισμού, σε
αντίθεση με τις ασαφείς και εύπιστες προσδοκίες των θιασωτών της
φωτισμένης απολυταρχίας, που στήριζαν στις διαθέσεις των ξένων δυνάμεων,
την απελευθέρωση του έθνους. Επεδίωξε συστηματικά να συνδυάσει την
πολιτική ελευθερία με την αναμόρφωση της παιδείας και της κοινωνίας. Ωστόσο, οι ανατρεπτικές αιχμές της Γαλλικής Επανάστασης και οι
κατακτητικές εξορμήσεις του Βοναπάρτη δίχασαν τους εκπροσώπους του Νεοελληνικού
Διαφωτισμού και η ερωτοτροπία με τον πολιτικό ριζοσπαστισμό δε διήρκησε πολύ. Ο Κοραής είχε πεισθεί για την ανεδαφικότητα του
ριζοσπαστικού οράματος ήδη από την εποχή των Ιακωβινών κατά τη Γαλλική
Επανάσταση και οι φόβοι του δικαιώθηκαν όταν αυτή τελικά κατέληξε από τη
δικτατορία του Ναπολέοντα.
Ο ενθουσιασμός παραμερίστηκε από ένα αντιγαλλικό – αντιδιαφωτιστικό
ρεύμα, προερχόμενο κυρίως από τους πατριαρχικούς κύκλους. Οι οπαδοί του Κοραή και τα σχολεία του Διαφωτισμού αποτέλεσαν «κόκκινο πανί»
για τον Πατριάρχη που αποδοκίμασε τις νέες γλωσσικές θεωρίες και το πλούσιο
συγγραφικό του έργο, το οποίο στόχευε στην εθνική αφύπνιση μέσω της ανάδειξης της ιστορίας, της
γλώσσας και του πολιτισμού των Ελλήνων. Ο βυζαντινορθόδοξος οικουμενισμός ένιωθε την απειλή των «ανατροπέων»˙ και μπορεί, η εθνική διάσταση της εξέγερσης
να ήταν έξω από το γνωστικό πεδίο των ιθυνόντων Οθωμανών˙ η Ορθόδοξη Εκκλησία
ωστόσο, γνώριζε ότι, οι φιλελεύθερες δυτικές ιδέες περί έθνους, ήταν ο
κινητήριος ιδεολογικός μοχλός των ξεσηκωμένων Ελλήνων, οι οποίοι είχαν μικρή εμπιστοσύνη στον Κλήρο λόγω της διοικητικής του εξάρτησης
και της ταύτισής του με την Υψηλή Πύλη.
Οι
Φιλικοί
Το
1814 στο Βατερλό κατέρρευσε η Ναπολεόντεια Ευρώπη. Οι ανατρεπτικές προθέσεις
της Γαλλικής Επανάστασης τέθηκαν υπό διωγμό από την Ιερά Συμμαχία των μοναρχών,
προασπιζόμενοι του θρόνους, τις κοινωνικές και εθνικές ισορροπίες. Ό,τι όμως
τελεί υπό διωγμό, λειτουργεί και συμπεριφέρεται μυστικά. Διότι, οι
επαναστατικές προθέσεις δεν έσβησαν˙ πέρασαν σε υπόγειες διαδρομές με δίσημες προθέσεις
και ενέργειες.
Μέσα στο ίδιο έτος και υπό αυτές τις
συνθήκες συγκροτείται στην Οδησσό η Εταιρεία των Φιλικών. Η σπουδαιότερη ίσως
πολιτική ενέργεια του υπόδουλου ελληνισμού. Εκδοτικές απόπειρες, όπως ο Λόγιος Ερμής και εταιρείες, όπως η Φιλόμουσος Εταιρεία (Αθήνας και Βιέννης),
αποτέλεσαν πρωτοβουλίες με πρόθεση εθνικής αναγέννησης. Οι Εταιριστές έθεσαν το φλέγον ζήτημα της εθνικής αποκατάστασης με νέους όρους:
να υπάρξει ελληνική ευθύνη και ελληνικό ενδιαφέρον για να επιτευχθεί το
ποθούμενο, να γίνει μέρος της επίλυσης η ελληνική πρωτοβουλία και να αφήσει τον
παθητικό ρόλο που είχε μέχρι τότε, προσδοκώντας την κάθε επεκτατική –
απελευθερωτική δραστηριότητα κάποιας ξένης δύναμης, όπως τα Ορλωφικά και την αποτυχημένη εξέγερση
των Ελλήνων το 1770.
Αποφασιστικό βήμα μετατροπής της Εταιρείας
σε δύναμη ανατροπής, καθιστώντας την ως μια ευρύτερη κίνηση, πέραν της «εθνικής
εστίας», που θα κλόνιζε την απολυταρχία του σουλτάνου, υπήρξε η μεταφορά της
έδρας της στην Κωνσταντινούπολη, έξω από τη στενή επιτήρηση των τσαρικών αρχών.
Εκεί, οι Φιλικοί εγκατέλειψαν τις πρακτικές της μασονικής μυστικοπάθειας,
μετατρέποντας την Εταιρεία σε υπολογίσιμη δύναμη που έξω από την ρωσική
επικράτεια θα καλλιεργούσε το μύθο της «Αόρατης Αρχής» και του εκκολαπτόμενου
Τσάρου των Ελλήνων, δηλαδή του Καποδίστρια. Δε θα εγκατέλειπε ωστόσο την
εσωστρέφειά της, ακόμη κι όταν η Επανάσταση βρέθηκε προ των πυλών. Οι παράγοντες που συνετέλεσαν στην προεπαναστατική της επιτυχία, έγιναν οι
ίδιοι η αιτία να μην είχε την απαιτούμενη απήχηση τις κρίσιμες ώρες του Αγώνα.
ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
Οργανισμοί και θεσμοί με
άξονα το φορολογικό σύστημα
και η καταλυτική επιρροή
του Αλή Πασά των Ιωαννίνων
Η ισχυρή παρουσία του Αλή
Οι
αλλεπάλληλες συρράξεις στο πασαλίκι του Αλή, οι έχθρες και οι έριδες που ο
τύραννος είχε δημιουργήσει με Σουλιώτες,
Ναουσαίους και άλλες ομάδες, οι οικονομικές ανακατατάξεις και η απώλεια προνομίων κάποιων περιοχών, και η δημιουργία τσιφλικιών στη
σφαίρα επιρροής του, όξυναν τα πνεύματα με την Πύλη καθώς αποδυνάμωναν αισθητά
το ρόλο της οθωμανικής κεντρικής εξουσίας. Οι συνεχείς αυτές αναταραχές είχαν
ολέθριες συνέπειες και στην οικονομία καθώς δημιουργούσαν ένα κακό κλίμα για
όσους εμπόρους είχαν δραστηριοποιηθεί και κερδίσει χρήματα στο εξωτερικό, που
ως φορείς φιλελεύθερων ιδεών, δεν ανέχονταν να λυμαίνονται τον τόπο τους,
ληστές και Αλβανοί τύραννοι.
Τον Ιούλιο του 1820, η ανοικτή σύγκρουση
του Αλή με τον Σουλτάνο, έδωκε μία ακόμη αφορμή στο σκλαβωμένο Γένος για εθνική
διεκδίκηση.
Οργανισμοί και θεσμοί με
άξονα το φορολογικό σύστημα
Ο
οθωμανικός επεκτατισμός εξασφάλιζε άφθονες εκτάσεις γης. Η διεξαγωγή όμως των
πολέμων έφθανε σε οριακό σημείο της αντοχές της Αυτοκρατορίας λόγω του υψηλού
κόστους των εκστρατειών. Η Πύλη έπρεπε να εξασφαλίσει χρήματα τόσα, που ένα «φεουδαρχικό» σύστημα δε θα μπορούσε ποτέ να αποφέρει. Τα αδιέξοδα που επέφερε η οικονομική
κρίση, είχαν αλλοιώσει το χαρακτήρα της Αυτοκρατορίας και οδήγησαν στη
συρρίκνωση των τεράστιων εκτάσεων της σε σημαντικό βαθμό. Οι λύσεις επιβαλλόταν
να αναζητηθούν εντός των τειχών της οθωμανικής επικράτειας και τα βάρη έπεσαν
στους θεσμικά πιο αδύναμους υπηκόους του σουλτάνου, του ραγιάδες χριστιανούς,
οι οποίοι δέχτηκαν πολύμορφες πιέσεις και φόρους επαχθούς μορφής που έπρεπε ν’
αποπληρώσουν.
Με άξονα το φορολογικό σύστημα γεννήθηκαν
διάφοροι θεσμοί, όπως αυτός των κοινοτήτων,
οι οποίες περιελάμβαναν περισσότερες δραστηριότητες, που απέφεραν φόρους στην
κεντρική διοίκηση από τη μια, και κατένειμαν τα χρέη στην κοινωνία από την
άλλη. Το ρόλο του μεσάζοντα, μεταξύ κεντρικής εξουσίας και παραγωγού, ανέλαβαν οι
προεστοί και οι προύχοντες, κερδίζοντας έτσι, την εύνοια του σουλτάνου και
αρκετά προνόμια που αποτέλεσαν αντικρουόμενα συμφέροντα και διλήμματα την κρίσιμη ώρα της
γενικευμένης εξέγερσης του σκλαβωμένου ελληνισμού.
Οι σχέσεις ή το «πάντρεμα», αν θέλετε, των
προεστών με τους κλέφτες, υπήρξαν αντιφατικές˙ τους εχθρεύονταν ως άτακτους, τους
ήταν όμως χρήσιμοι στρατιωτικά. Αλλά και οι αρματολοί,
ένα συνονθύλευμα των δύο κατηγοριών που προαναφέραμε, λειτούργησε ως
φοροεισπρακτικός άξονας του σουλτάνου με αντάλλαγμα, αρκετά προνόμια. Οι δύο
αυτοί θεσμοί ενίσχυσαν τη θέση και το ρόλο του ελληνικού στοιχείου στα πλαίσια
της αποδυναμωμένης Αυτοκρατορίας και έθεσαν τις προϋποθέσεις για κρίση της
νομιμότητας της σουλτανικής απολυταρχίας˙ οι ίδιοι δε, θα αποτελούσαν σημαντικό στρατιωτικό βραχίονα στα κρίσιμα χρόνια
του Αγώνα.
Επίλογος
Το
Εικοσιένα υπήρξε παρήγορος λύχνος στο ψηλαφητό σκοτάδι της σκλαβιάς και της
αμάθειας. Το φιτίλι του Αγώνα σε αυτά ακριβώς τα χρόνια, πυροδότησε ο συσχετισμός
των δυνάμεων και οι κλυδωνισμοί στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας: η σύγκρουση
της κεντρικής εξουσίας με το γιαννιώτικο πασαλίκι του Αλή και τα γενιτσαρικά
σώματα˙ η άδικη κοινωνική και πολιτική κατωτερότητα, στα πλαίσια της οθωμανικής
επικράτειας, σημαντικών τμημάτων των Ελλήνων που διέθεταν υλικές δυνατότητες
όπως χρήμα, μόρφωση και κοινωνική θέση˙ η βαθιά οικονομική κρίση που έκαμε τους
πλούσιους φτωχούς, και τους φτωχούς άθλιους.
Τέλος, η εθνική συνείδηση, συνοδευόμενη
από μεγάλες ανατάσεις αλλά και τραγικές αποκαρδιώσεις, είχε παγιωθεί έτοιμη να
οδηγήσει σε νέους προσανατολισμούς και τολμηρές πρωτοβουλίες, αφήνοντας τους
δισταγμούς και τις όποιες αντιδράσεις της προηγούμενης περιόδου στη άκρη, διεκδικώντας
ελεύθερο κράτος.
Του Δημήτρη Δικαίου
Βιβλιογραφία
- · Γ. Μαργαρίτης, «Η Ευρώπη των επαναστάσεων», στο: Γ. Μαργαρίτης και άλλοι, Ελληνική Ιστορία, τ. Γ΄: Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, Ε.Α.Π., Πάτρα 1999˙
- · Κ.Θ. Δημαράς, «Το σχήμα του Διαφωτισμού», στο: Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. ΙΑ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1975˙
- · Γ. Μαργαρίτης, «Ο οθωμανικός χώρος και η συγκρότηση του νέου ελληνισμού», στο: Γ. Μαργαρίτης και άλλοι, Ελληνική Ιστορία, τ. Γ΄: Νεότερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999˙
- · Ν. Γιακωβάκη, «Στον ορίζοντα της Ευρώπης. Το ευρωπαϊκό υπόβαθρο της νεοελληνικής ταυτότητας», στο: Β. Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τόμ. 2, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003˙
- · Απ. Βακαλόπουλος, «Επαναστατικές κινήσεις και ζυμώσεις», στο: Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. ΙΑ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1975˙
- · Π. Κιτρομηλίδης, «Η πολιτική σκέψη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού», στο: Β. Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τόμ. 2, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003˙
- · Φ. Ηλιού, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», στο: Β. Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τόμ. 2, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003˙
- · Λ. Βρανούσης, «Ιδεολογικές ζυμώσεις και συγκρούσεις», στο: Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. ΙΑ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1975˙
- · Β. Παναγιωτόπουλος, «Η Φιλική Εταιρεία. Οργανωτικές προϋποθέσεις της εθνικής Επανάστασης», στο: Β. Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τόμ. 2, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003˙
- · Γ. Φράγκος, «Φιλική Εταιρεία», στο: Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. ΙΑ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1975˙
- · Ο. Κατσιαρδή-Hering, «Η ελληνική διασπορά. Το εμπόριο ως γενικευμένη εθνική εξειδίκευση», Β. Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τόμ. 2, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2003˙
- · Στ. Παπαγεωργίου, Από το Γένος στο Έθνος. Η θεμελίωση του ελληνικού κράτους, 1821-1962, Αθήνα: Παπαζήσης, 2005.